दरवर्षी 26 एप्रिल रोजी साजरा होणारा जागतिक बौद्धिक संपदा दिन (World Intellectual Property Day) हा सर्जनशील आणि बुद्धिजीवी लोकांसाठी खास महत्वाचा दिवस आहे. पण नेमकी ही बौद्धिक संपदा (Intellectual Property) म्हणजे काय आणि या दिनाचे महत्त्व काय आहे, यावर सविस्तर नजर टाकूया.
आपण एखादे पुस्तक लिहितो, एखादे गाणे बनवतो, एखादा शोधनिबंध लिहितो किंवा एखाद्या वस्तूचा आकार म्हणजेच डिझाईन (design) करतो – या सर्वांमध्ये आपल्या मनाचा, आपल्या बुद्धीचा ठसा असतो. हे सर्व मिळूनच आपली बौद्धिक संपदा (Intellectual Property) बनते . अगदी सहजतेने सांगायचे तर आपल्या कल्पनाशक्तीने (imagination) जन्म घेतलेल्या सर्व गोष्टी या बौद्धिक संपदेचा (Intellectual Property) भाग आहेत.
आता विचार करा, आपण मेहनत करून एखादे गाणे बनवले तर त्या गाण्यावर आपला हक्क असतोच ना! कोणीही तुमची परवानगी न घेता ते गाणे वापरू शकत नाही. पण असे होण्यासाठी कायदा आणि नियमअसणे गरजेचे आहे. म्हणूनच बौद्धिक संपदा हक्क अस्तित्वात आले. हे हक्क आपल्या कल्पनात्मक आणि मूळकामांना दिलेले कायदेशीर संरक्षण आहे.
जागतिक बौद्धिक संपदा दिनाचे हेच महत्व आहे. आपण जसे वाङ्मय लिहितो, चित्र रेखाटतो, संगीत बनवतो, तसेच वैज्ञानिक शोध करतो, नवीन उत्पादनांची रचना करतो – अशा सर्व बौद्धिक सृजनात्मक कामांना न्याय्य संरक्षण मिळावे यासाठी प्रयत्न केले जातात. त्यामुळेच बौद्धिक संपदा हक्कांची जाणीव असणे सर्वांसाठी आवश्यक आहे.
आपण ज्यांना शास्त्रज्ञ, कलाकार, लेखक, संगीतकार म्हणून ओळखतो त्यांच्या सर्जनशीलतेमुळे समाज सतत पुढे जातो. त्यांच्या कल्पनांच्या जोरावर नवीन संशोधन होतात, नवी उत्पादने बाजारात येतात आणि आपल्या जीवनशैलीमध्ये सकारात्मक बदल येतात
जागतिक बौद्धिक संपदा दिन कसा सुरू झाला?
जागतिक बौद्धिक संपदा दिन दरवर्षी 26 एप्रिल रोजी साजरा केला जातो. 1970 मध्ये, जगातील अनेक देशांनी बौद्धिक संपदा हक्कांचे संरक्षण करणारा आंतरराष्ट्रीय करार स्वीकारला. या करारावर स्वाक्षरी करण्यासाठी आणि बौद्धिक संपदेचे महत्त्व अधोरेखित करण्यासाठी, 26 एप्रिल हा दिवस “जागतिक बौद्धिक संपदा दिन” म्हणून घोषित करण्यात आला.
पार्श्वभूमी:
19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, औद्योगिक क्रांतीमुळे नवीन तंत्रज्ञान आणि शोधांचा झपाट्याने विकास झाला. यामुळे, शोधकांना त्यांच्या कल्पनांचे आणि शोधांचे संरक्षण करणे आवश्यक होते. या गरजेनुसार, अनेक देशांनी पेटंट, कॉपीराइट आणि ट्रेडमार्क सारख्या बौद्धिक संपदा हक्कांसाठी राष्ट्रीय कायदे तयार केले.
तथापि, वेगवेगळ्या देशांमधील बौद्धिक संपदा कायदे भिन्न होते, ज्यामुळे व्यापार आणि नवकल्पनांमध्ये अडचणी निर्माण झाल्या. या अडचणी दूर करण्यासाठी आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर बौद्धिक संपदा हक्कांचे एकसंधीकरण करण्यासाठी, 1883 मध्ये पॅरिस अधिवेशन आणि 1886 मध्ये बर्न अधिवेशन आयोजित करण्यात आले.
या अधिवेशनांमधून “पॅरिस कन्व्हेन्शन फॉर द प्रोटेक्शन ऑफ इंडस्ट्रियल प्रॉपर्टी” आणि “बर्न कन्व्हेन्शन फॉर द प्रोटेक्शन ऑफ लिटरेरी and Artistic Works” सारख्या आंतरराष्ट्रीय करारांवर स्वाक्षरी करण्यात आली. या करारांनी पेटंट, कॉपीराइट आणि ट्रेडमार्क सारख्या बौद्धिक संपदा हक्कांसाठी न्यूनतम मानके निश्चित केली.
जागतिक बौद्धिक संपदा संघटना (WIPO):
1967 मध्ये, “जागतिक बौद्धिक संपदा संघटना” (WIPO)ची स्थापना करण्यात आली. WIPO हे संयुक्त राष्ट्रांचे विशेषीकृत संस्थ आहे जे बौद्धिक संपदा हक्कांच्या जागतिक प्रणालीचे प्रशासन करते आणि सदस्य देशांना बौद्धिक संपदा कायदे आणि धोरणे विकसित करण्यात मदत करते.
जागतिक बौद्धिक संपदा दिनाचे महत्त्व:
जागतिक बौद्धिक संपदा दिन हा सर्जनशीलता आणि नवकल्पनांचे महत्त्व अधोरेखित करण्यासाठी आणि बौद्धिक संपदा हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी जागरूकता वाढवण्यासाठी साजरा केला जातो. हा दिवस शोधक, कलाकार, लेखक आणि उद्योजकांना त्यांच्या कामाचे संरक्षण करण्यास आणि त्यापासून लाभ मिळवण्यास मदत करणाऱ्या बौद्धिक संपदा प्रणालीचे कौतुक करण्याची संधी देखील प्रदान करते.
निष्कर्ष:
जागतिक बौद्धिक संपदा दिन हा सर्जनशीलता आणि नवकल्पनांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि आर्थिक विकासाला चालना देण्यासाठी बौद्धिक संपदा हक्कांचे महत्त्व अधोरेखित करण्यासाठी एक महत्वाचा दिवस आहे.